تاریخ چله شو یا همان شب چله به بیش از چهارهزار سال میرسد و به ۲ بخش قبل و بعد از اسلام تقسیم میشود که ایرانیان باستان بیش از اینکه این شب را به جشن بنشینند خوف آن داشتند که در پس این شب طولانی نتوانند نظارهگر نور خورشید باشند و در دوره اسلامی شب چله به یک جشن شادی بخش تبدیل شد با این مضمون که طولانیترین شب سال، نوید بخش روشنایی نور و خورشید خواهد بود.
یکی از بارزترین اهداف این شب، دورهم بودن است که از دیرباز در ایران رسم بر این بود که این شب را نزد بزرگترهای خانواده باشند که میزبانان در گیلان نیز در این شب از مهمانان خود با انواع میوههای پائیزی همچون انار، پرتقال، گلابی، خوج(گلابی محل)، به، نارنگی، لیمو، ازگیل و از همه مهمتر هندوانه به عنوان نشانه اصلی شب چله، پذیرایی میکنند.
سبزی پلو با ماهی در این شب یکی از غذاهای سنتی است که خانوادهها برای پذیرایی تهیه میکنند و در کنار سایر غذاها با آن از مهمانان پذیرایی میکنند؛ ضمن اینکه در گیلان برای زوجهای جوان هم شبی به یادماندنی است و در این شب خانواده داماد برای عروس خود هدایا به همراه انواع میوههای شب چله میفرستند و ۲ خانواده به همراه میهمانانی دیگر به خوشی و شادمانی میپردازند.
البته یکی از شیرینیهایی که در این شب مردم گیلان درست میکنند و در جشن خانوادگی چلهشب میخورند، کاکا، نان لاکو و نان برنجی بود که گاه با اربا دوشاب و گردو مصرف میکردند تا در زمستان سرد، انرژی و نیرو بگیرند چون این خوراکیها طبع گرمی دارند.
از سوی دیگر با توجه به اینکه شغل و حرفه اکثر مردم گیلان در گذشته دامداری، کشاورزی و صیادی بود پیشبینی شرایط جوی برای آنها اهمیت بسیاری داشت و به همین دلیل کشاورزان در این شب به کنار رودخانه رفته و به صدای آب گوش میدادند و اگر صدای آب بلند بود، میگفتند سال فراوانی و پر خیر و برکتی در پیش است و اگر شب چله همراه با برف و صدای رود، پایین بود پیش بینی میکردند خشکسالی در پیش داشته باشند.
آشنایی ایرانیان باستان با علم نجوم
میثم نوائیان کارشناس میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان در خصوص قدمت شبچله و همچنین آداب و رسوم رایج طولانیترین شب سال در گیلان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار کرد: با توجه به شواهد موجود، شبچله را باید پس از آیین مهر بدانیم که ایرانیان این شب را جشن میگرفتند که قدمت آن به هزاره دوم پیش از میلاد میرسد.
وی افزود: این امر نشان میدهد که ایرانیان از دیرباز در بحث نجوم و علم ستاره شناسی تبحر خاصی داشتند که گیلان نیز از این قاعده مستثنی نیست و کوشیار گیلانی یکی از برجستهترین دانشمندان علم نجوم و ستاره شناسی است که سعدی نیز در اشعارش از این منجم نام برده است.
وی ادامه داد: با این وجود از دیرباز در این شب برنامههای خاصی انجام میشد اما مهمترین آن، دورهمی است که هنوز هم این سنت پابرجاست و در این شب به طور معمول خانوادهها نزد یکی از افراد مسن و بزرگتر جمع میشوند و با سرگرمی و خوراکیهای متنوع و همچنین بازی و سرگرمی، این شب را دورهم سپری میکنند.
این کارشناس میراث فرهنگی اضافه کرد: شب چله نزد ایرانیان شب زایش خورشید است و در تاریخ کهن ما هر چیز تاریک، سرد و نامناسب است و به همین دلیل ایرانیان باستان در این شب آتش روشن میکردند و همچنین از میوههای توسرخ همچون هندوانه، انار و لبو استفاده میکنیم.
وی در ادامه بیان کرد: این نوع خوراکیها نشانه میوههای آتشی هستند و به قول معروف تم شب چله، قرمز رنگ است که رنگ آتش است و نماد خانگی خورشید محسوب میشود و اعتقاد نیاکان ما بر این است که ما با مصرف این میوهها به زایش خورشید کمک میکنیم.
نوائیان گفت: اما در گیلان از شبچله تا پایان زمستان را به سه بخش پیله چله(چله بزرگ) که از اول دی تا ۱۰ بهمن است، کوجه چله(چله کوچک) که از ۱۱ تا پایان بهمن است و حوت ماه که اسفند ماه است؛ تقسیم میکنند که در نزد نیاکان و اجداد ما، پیله چله (برادر بزرگ) آرام و صبور است اما کوجه چله(برادر کوچک) تندخو است و تمامی برفهای سنگین نیز در همین مقطع زمانی است.
آداب و رسوم شب چله در گیلان
این کارشناس میراث فرهنگی گیلان به آداب رسوم مربوط به شبچله در گیلان هم اشاره کرد و افزود: به طور معمول در این شب اقوام نزد بزرگتر خانواده جمع می شوند و هفت میوه را تناول میکنند و همچنین شاهنامه خوانی، گرفتن فال حافظ و خواندن داستانهای گلستان سعدی در این شب از سوی بزرگترها و افراد باسواد خانواده نیز از دیگر رسوم این شب بود که البته این رسوم در اغلب استانهای کشور نیز انجام میشد.
وی اظهار کرد: اما برخی از آداب و رسوم در مناطق مختلف استان گیلان متفاوت، منحصربفرد و نوع خود جالب توجه است که میتوان به سرودن اشعار در مدح پیامبر اکرم(ص)، فال هندوانه، بازی با استخوان قاب بز، گُندله بازی، خوردن ۴۰ نوع خوراکی، پیشبینی هواشناسی از روی رنگ گاو و تعمیر تنور خانه و سایر موارد اشاره کرد.
فال هندوانه در مرکز گیلان
نوائیان به فال هندوانه در مراسم شب چله در گیلان اشاره و بیان کرد: در مرکز این استان و در زمان های گذشته با پوست انتهای هندوانه فال میگرفتند که شاید هماینک نیز در برخی از مناطق روستایی این شهرستان این رسم پابرجا باشد.
امین اموال موزههای گیلان اضافه کرد: در این فال انتهای هندوانه را میبرند و به چهارقسمت تقسیم میکنند، سپس آن چهار قسمت را بزرگتر خانواده در دست خود قرار میدهد و پس از اینکه شخصی نیتش را انجام داد، آن پوست ها را بزرگتر خانواده به پشت سرش پرتاب میکند.
وی گفت: اگر هر چهار قطعه به سمت سبز پوست هنداونه باشد، فال بسیار عالی است، اگر سه قطعه به سمت رنگ سبز باشد، فال خوب است، اگر ۲ قطعه سبز و ۲ قطعه سفید باشد، فال معمولی و اگر یک قطعه سبز باشد، فال خوب نیست، ضمن اینکه اگر هر چهار تکه پوست هندوانه به سمت رنگ سفید باشد، باید دوباره آن را پرتاب کرد.
تناول ۴۰ نوع خوراکی و پیشبینی هواشناسی در شرق گیلان
این کارشناس میراث فرهنگی ادامه داد: یکی دیگر از سنتهای قدیمی در مناطق کوهستانی شرق گیلان، خوردن ۴۰ نوع خوراکی است و مردم این مناطق معتقد بودند که در مدت شب چله باید ۴۰ نوع خوراکی را بخورند که در این رسم هر چیزی که داشته باشند را تناول میکنند و برای اینکه تعدادی خوراکیهایی که مصرف میکنند، به عدد ۴۰ برسد، تا عدد مذکور را گندم برشته میخوردند.
وی تصریح کرد: البته بین خوراکیهایی که مصرف شود، به طور حتم هندوانه هم باید جزو آنان باشد که این میوه را در قسمت غربی خانه آویزان نگه میداشتند که خنکترین منطقه هر خانه محسوب میشود و باور بر این بود که در شب چله باید هندوانه بخوریم تا تابستان تشنه نشویم و کشاورزان بتوانند فعالیتهای کشاورزی را بدون مشکل انجام دهند.
نوائیان افزود: یکی دیگر از باورهای مردم گیلان به خصوص در شرق این استان، پیشبینی شرایط و برکت جوی با رنگ گاو است که فردای صبح شب چله اگر از طویله، گاوی با رنگ سفید بیرون بیاید، آن سال پربرف خواهد بود و اگر ابتدا، گاوی با رنگ سیاه خروج کند، آن سال باران و طوفان زیاد خواهد بود و اگر گاوی با رنگ خاکستری ابتدا از طویله خروج کند، خشکسالی خواهد شد.
خواندن اشعار تالشی و مناقبت خوانی
این کارشناس میراث فرهنگی گیلان به سنتهای غرب گیلان هم اشاره و اظهار کرد: به طور معمول در شبچله در مناطق غرب گیلان، علاوه برگزاری رسوم معمول، سرود اشعار تالشی و همچنین سرودن اشعاری در مدح پیامبر(مراقبت خوانی) نیز از دیگر برنامههای این شب محسوب میشود.
وی در ادامه گفت: البته خواندن اشعار در مدح پیامبر اکرم(ص) و همچین برگزاری سایر برنامههای شب چله، ابتدا باید دور هم بود که مهمترین سنت طولانیترین شب سال نیز همین امر است که اقوام و نزدیکان در این شب در یک منزل جمع میشوند.
امین اموال موزههای گیلان بیان کرد: به خصوص در شهرستان تالش و شهرهایی که بیشتر با زبان تالشی تکلم میکننتد در شب چله شعرهایی به زبان تالشی خوانده میشود و همچنین ارادتی که نسبت به پیامبر اکرم(ص) در نزد مردم وجود دارد، اشعاری هم در مدح خاتم الانبیاء خوانده میشود.
تعمیر تنور و اهدای هندوانه رسم جنوب گیلان
نوائیان اضافه کرد: در مناطق جنوبی استان گیلان هم علاوه بر سنتهای معمول شب چله، آیین و مراسمهای دیگری همچون تعمیر تنور خانه و همچنین بردن هندوانه به خانههایی است که استطاعت مالی مناسبی ندارند، بسیار متداول است.
وی افزود: در برهسر رودبار که منطقهای بسیار زیبا است، مردم آن منطقه در شبچله به دوستان و آشنایان خود که توان مالی مناسبی ندارند، سرکشی میکنند و حداقل بخشی از هندوانه را به آن خانواده میدهند چون مردم این منطقه اعتقاد دارند که همه باید در شب چله هندوانه بخورند تا در تابستان تشنه نباشد ضمن اینکه مصرف اربا کاج در شب چله دیگر رسم برخی از مناطق جنوب گیلان در رودبار است که میوه اربا را همانند ازگیل ترشی میگذارند و مصرف میکنند.
گٌُندله بازی و قاب بازی
وی به بازی با استخوان پای بز هم اشاره و اظهار کرد: شواهد باستان شناسی نشان دهنده بازی با استخوان پای بز که معروف به قاببازی است را در گیلان نشان میدهد که این بازی به خصوص در شب چله در نقاط مختلف این استان رایج بود.
وی بیان کرد: در این بازی استخوان پای بز را همانند تاس میانداختند و اگر پرتاب استخوانها به صورت جفت روی قسمتی که معروف به بز است قرار میگرفت، آن نشانه بد بود که در این راستا ضربالمثل رایجی هم در جامعه داریم که میگویند فلانی بز آورده، که این ضربالمثل نشات گرفته از این بازی کهن مردم نقاط مختلف گیلان در شب چله است.
امین اموال موزههای گیلان اضافه کرد: یکی دیگر از بازیهای قدیمی رایج در شب چله در اکثر نقاط استان گیلان، گُندله بازی بود که شبیه کمربندبازی است اما به جای کمربند از شال استفاده میشد و همانند کمربند بازی افراد در ۲ تیم قرار میگرفتند و با هم بازی میکردند که این نیز یکی از بازیهای سنتی و کهن گیلان بشمار میرود.
کارشناس میراث فرهنگی گیلان به بها دادن به این مراسم ها و همچنین ترویج انان در جامعه اشاره و اظهار کرد: با توجه به اینکه نسل امروز ما به دنبال مرامس هایی از ایر کشورها هستندف باید اینگونه مراسم هاسی اصیل، کهن و قدیمی را بیش از پیش ترویج کنند تا نجوانان و جوانان ما با این رسوم وئ رسوم بیشتر آشنا شوند و همچنین مشاهده کنند که نیاکان ما چه سنت های زیبایی داشتند.
نوائیان بیان کرد: البته مهمترین اصل شبچله و سایر مراسمکه قدمتی چند هزارساله دارد، دورهم بودن است تا همه نزدیکان و فامیلها در یک مکان جمع شوند و طولانیترین شب سال را با هم و در کنار هم سپری کنند.
وی افزود: ما سال گذشته یک نمایشگاه در تهران برگزار کردیم و انارهای تپه مارلیک را در آن نمایشگاه به نمایش گذاشتیم که چگونه از دیرباز مردم با میوه انار رابطه خوبی داشتند و از دانههای آن وسایل تزئینی زیادی درست میکردند که البته اقشار مختلف مردم نیز از غرفه ما استقبال بسیار خوبی داشتند.
با توجه به اظهارنظرهای این کارشناس و همچنین با مطالعه تاریخ کهن ایران، مردم در اقصی نقاط میهن جشنها و مراسمهای مختلفی را در طول سال برگزار می کردند که مهمترین اصل این جشنها، دورهم بودن بود که این سنت زیبا به امروز رسیده و باید به آیندگان نیز منتقل شود.
نیاکان ما در هفت هزار سال پیش به گاهشماری خورشید دست یافتند و با تفکر و تأمل دریافتند که نخستین شب زمستان، بلندترین شب سال است و از سالیان دور این شب را بر مبنای جمع گرایی پاس داشتند تا به امروز که طولانی ترین شب سال را با شاهنامه، حافظ و نیایش بیدار می مانند تا شاهد فروغ خورشید باشند.
- منبع خبر : ایرنا
